Kỳ họp thứ nhất Hội đồng nhân dân tỉnh khai mạc vào ngày 12 tháng 12. Vân dậy từ 5 giờ sáng thu xếp việc nhà, lo bữa sáng và trưa cho các con rồi vội vã đạp xe đi. Ðoạn đường 15 cây số, ngược gió bắc quả là vất vả với sức vóc của một phụ nữ ngoài bốn mươi tuổi. Trời rét mà người Vân ướt đẫm mồ hôi. May quá Vân đã đến đúng giờ. Ðây là lần đầu tiên Vân đặt chân tới trụ sở Uỷ ban nhân dân tỉnh, nơi mà ở trường các cô vẫn gọi là tỉnh đường. Tỉnh đường không sang trọng như cô tưởng nhưng có vẻ hấp dẫn riêng. Trong những ngôi nhà cao tầng, nhân viên vào ra hối hả, tiếng chuông điện thoại luôn réo vang. Những chiếc ôtô con lao vào cổng tỉnh mỗi lúc một nhiều, cái xanh, cái trắng. Vân tò mò đếm được hơn hai mươi chiếc. từ trong xe bước ra hầu hết các vị đều ăn mặc giống nhau com lê, cà vạt, tay xách cặp, tay còn lại luôn chìa ra bắt chặt những bàn tay khác. Các vị ấy cứ bắt tay, cười nói và rầm rập bước lên cầu thang. Bỗng Vân chú ý đến một người trạc tứ tuần dáng cao mắt sáng từ chiếc xe màu trắng bước ra. Vẫn đôi mắt long lanh kia, đôi mắt như ôm cả thế gian trong lòng nó và lúc nào cũng như nuốt thỏm Vân. Ðó là đôi mắt của Phương. Tiếng chuông leng keng. Vân theo mọi người vào phòng họp, nhưng đầu óc thì quay cuồng trở lại hơn mươi năm trước, thời còn trong quân ngũ.
Năm 1968, vừa rời ghế nhà trường, Vân làm đơn xin nhập ngũ. Trong số ba mươi chiến sĩ gái. Vân là người nổi trội. Với dáng vóc mảnh mai, gương mặt dịu dàng, vầng trán cao thông minh, Vân luôn gây được ấn tượng đặc biệt cho mọi người. Là một trong số ít chị em hết cấp ba, Vân được biên chế về bộ phận văn thư. Tuy không được đến lớp học đánh máy mà do kèm cặp tại chỗ, sau nửa tháng Vân đã điều khiển thành thục các con chữ. Ðôi tay cô điêu luyện, như bàn tay người nghệ sĩ trên phím đàn. Các công văn Vân trình bày vừa chuẩn xác, vừa đẹp mắt, khiến người đánh máy cũ nổi tiếng khó tính cũng phải tấm tắc khen. Vân nhanh chóng chiếm được cảm tình của nhiều người trong đó có các cậu công vụ của trung đoàn. Cậu này có cái tên con gái, Thanh Phương, đôi mắt to, đen luôn lấp lánh sáng. Cậu mến Vân theo điều người lính, một điều "đồng chí Vân", nghe cứng nhăng nhắc, nhưng bù lại đôi mắt đẹp của cậu nhìn Vân thì đích thị của chàng trai đam mê.
Hết giờ làm việc Vân vừa mở cuốn "Văn nghệ quân đội" ra thì tiếng Thanh Phương đã giục giã ngoài thềm:
- Ðồng chí Vân! Mời đồng chí ra tập thể thao
- Tôi không thích thể thao.
- Không được. Lính E bộ là phải giỏi tất cả mọi lĩnh vực. Ra nhanh kẻo bị ghi tên vào sổ trực ban đấy.
Vân đành miễn cưỡng ra sân. Sắp đến ngày hai tháng chín, trung đoàn tổ chức thi văn nghệ, không hiểu đạo diễn nào tự phân công cho Vân vai chính trong vở kịch của E bộ. Vân khăng khăng từ chối. Cậu công vụ nhanh nhảu báo cáo thủ trưởng, với mong mỏi thủ trưởng sẽ thuyết phục được Vân. Thủ trưởng nói với cậu ta:
- Bảo đồng chí Vân rằng đây là lệnh của tôi. Ðồng chí ấy phải diễn kịch. Khi nhận được mệnh lệnh, Vân nghiêm túc trả lời: Ðồng chí báo cáo với thủ trưởng, tôi không đủ khả năng thi hành mệnh lệnh ấy, xin nhận kỷ luật.Chỉ hai ngày sau Vân có quyết định xuống trại chăn nuôi cách E bộ 5 cấy số. Nhiều người buồn và tiếc thay cho Vân, nên mách nước:
- Xin lỗi thủ trưởng đi, rồi vui vẻ ra tập kích, gọi là văn nghệ cho vui ấy mà, sao phải chịu đày đoạ như thế.
Vân lẳng lặng khoác ba lô lên đường, không một lời phân bua. ở trại chăn nuôi Vân băm bèo, nấu cám, gánh nước rửa chuồng mỗi ngày đều đặn hai lần. Xong việc cô tha hồ đọc sách, chép thơ vào sổ tay hoặc thêu thùa khăn gối, cô thấy thoải mái hơn nhiều. Cùng với Vân, có người bạn gái tên Bạch, đang ở diện "cảm tình" được chỉ định làm tổ trưởng. Một hôm nghe tin thủ trưởng sắp xuống thăm, Bạch cuống cuồng thu dọn nhà cửa, chuồng trại, Vân bảo:
- Ngày thường như thế nào, hôm nay cứ vậy viiệc gì phải giả vờ. Nay thủ trưởng xuống thì sạch sẽ, mai thủ trưởng về thì sao?
Bạch xuýt xoa:
- Dù sao cũng là có khách, mà khách lại là thủ trưởng, không thể như ngày thường được. Tao phải dọn dẹp cho phong quang.
Thanh Phương đi cùng thủ trưởng, Bạch tíu tít pha nước mời chào, rồi dẫn họ đi thăm chuồng trại. Vân thản nhiên ngồi băm bèo, chỉ khẽ "chào thủ trưởng" rồi lại cúi xuống làm việc như thường. Thanh Phương và Bạch đều mời Vân nghỉ tay uống nước, Vân đáp:
- Cám ơn hai đồng chí, tôi đang làm nhiệm vụ, và tiếng dao băm xuống mạnh hơn, có nhát dao dính chặt vào đòn kê, gỡ mãi mới ra.
Khi thủ trưởng ra về Thanh Phương nán lại ít chút, nói nhỏ đủ Vân nghe:
- Thôi, xin bà, đừng giận cá chém thớt nữa. Thủ trưởng bảo có muốn trở lại trung đoàn thì nói với tôi. Tôi sẽ báo cáo để thủ trưởng xem xét.
Vân lạnh nhạt:
- Tôi hoàn toàn phục tùng sự phân công của tổ chức, không có ý kiến đề đạt gì.
Hôm sau Bạch bảo Vân:
- Mày ngang thật đấy, mà cũng dại nữa. Như thế là mày thiệt. Người ta là cấp trên, mất gì câu nói mà mày cũng tiếc.
- Mày nghĩ đơn giản quá. Không phải chỉ là vài câu nói là nhân cách con người. Tao không muốn mình bị coi thường.
Mặc dù Vân không đề đạt nguyện vọng, nhưng ít ngày sau Vân có quyết định trở lại trung đoàn đánh máy như cũ. Bạch nói:
- Số mày sướng, không muốn nó cũng đến. Còn tao chẳng biết phải ở đây đến bao giờ?
- Mày tưởng thế là sướng ư? nếu mày xin với thủ trưởng thì tao đồng ý đổi. Mày về trung đoàn, tao ở lại đây.
Bạch giẫy nẩy:
- Tao có biết đánh máy đâu, với lại tao xem ý, thủ trưởng quý mày lắm.
Vân trở về E bộ lặng lẽ làm việc. Khi rỗi rãi cô tìm đến gian thư viện nhỏ ở ban hai, mượn những cuốn tiểu thuyết mới về đọc, mặc cho các bạn chơi thể thao, tập văn nghệ, hoặc kéo nhau vào xóm làm công tác dân vận. Cậu công vụ tỏ rõ sự qua tâm đặc biệt, mỗi lần đơn vị tập dượt báo động đêm, hay hành quân dã ngoại, cậu đều rỉ tai Vân trước. Ðơn vị giao mỗi người tăng gia 20 cân rau xanh, cậu nhận cả phần của Vân. Còn thủ trưởng tuy kín đáo hơn nhưng cũng giấu được sự cảm tình. Thỉnh thoảng ông ghé vào phòng văn thư ngồi trầm ngâm hàng giờ, với một đống giấy tờ trước mặt, nhưng thực chất chỉ để nhìn Vân đánh máy. Nhiều bữa cơm ông cố tình đợi Vân cùng xuống nhà ăn, nếu đã vãn người, ông tự bê thức ăn từ bàn trung táo của ông đặt sang bàn đại táo của nhóm chiến sĩ trong đó có Vân. Cách vài chủ nhật, ông lại rút tiền bảo công cụ mua thêm thực phẩm làm bữa ăn tươi, mời Vân cùng dự. Vân cố tránh, hôm thì nói "Em đau bụng quá" và vẩy dầu gió khắp giường, mắc màn nằm từ sáng đến tối. Có hôm biết thóp, Vân rủ mấy cô bạn vào xóm chơi mang theo cuốn tiểu thuyết để có thể ngồi dưới bóng tre nào đó từ sáng đến chiều. Tuy nhiên cũng nhiều hôm không sao từ chối được Vân đành phải là khách quý của thủ trưởng. Thanh Phương ríu rít suốt bữa: " Vân thấy món nộm thế nào, có hơn đứt mấy thím dưới nhà bếp không? Thủ trưởng thích ăn nộm, mình trổ hết tài năng. Còn món sốt vang này nhà bếp là chịu hẳn rồi. Mình phải học ba ngày ở nhà cụ Hoa kiều ngoài phố đấy". Vân chỉ cười chẳng nói gì. Còn thủ trưởng thì luôn gắp thức ăn vào bát Vân. Những bữa như vậy Vân ăn được rất ít và cảm thấy khó chịu bởi ánh mắt lạ lùng của thủ trưởng. Thanh Phương thừa biết tình cảm thủ trưởng dành cho Vân nên cậu càng sốt sắng tạo điều kiện để thủ trưởng vui. Ăn xong cậu bảo Vân: "Em ngồi đây rót nước mời thủ trưởng để anh thu dọn bát đĩa trả nhà bếp". và cậu biến đi chừng nửa giờ. Mỗi lần tạo được cho thủ trưởng vui, cậu cũng rất vui, vì cậu biết Vân không hề có tính ý gì, với lại thủ trưởng đã ngoại tứ tuần, còn cậu ta là chàng trai mới hai mươi mốt tuổi, rất xứng đôi vừa lứa với Vân. Thực tình Vân có để ý đến Phương, bởi cậu khá đẹp trai. Vẻ mặt và vóc dáng của Phương không cô gái nào có thể bỏ qua được. Vân cũng ao ước có người bạn đời như thế. Nhưng không hiểu sao cứ nhìn Phương cười nói vâng dạ với thủ trưởng là Vân không chịu được. Vân thường tìm những câu chuyện dân gian để chế giễu Phương. Có lần Vân thủng thẳng nói: "Sao anh cứ xun xoe với cấp trên thế trông xấu hẳn đi". Mặt cậu ta đỏ bừng, nhưng không hề tự ái. Cậu trả lời đầy tự tin:
- Vân cho thế là xấu, còn tôi cho thế là cần.Vấn đề chỉ là quan niệm khác nhau về cách sống thôi.
Vân bĩu môi, tỏ vẻ xem thường. Bất ngờ cậu ta tấn công lại tuy vẫn vừa cười vừa nói:
- Có lẽ cậu được bố mẹ chiều chuộng lắm nên có lớn mà không có khôn. Thảo nào ngày tớ mới nhập ngũ, hành quân qua làng cậu, thấy cậu vẫn được mẹ cõng trên vai, ở đây cố rèn luyện cho chóng lớn nhé.
Ðó là một cách đánh chống làng của Phương. Khi Vân sắp đên hạn ra quân, Phương nhẹ nhàng bày tỏ:
- Vân ạ! Với tôi luôn xung khắc, nhưng các cụ bảo những người xung khắc mới sống gần nhau được bền lâu mà không buồn chán. Vân nên xây dựng gia đình với tôi.
Vân hơi giễu cợt:
- Có thể đấy, nhưng cậu có bao giờ yêu quý tớ đâu.
- Ôi, Vân cứ nói thế. Giá ruột gan tớ như ruột bánh thì tớ bóc hết cho Vân xem. Tính tớ phổi bò, nhưng tớ nhiệt tình với mọi người, tớ rất yêu Vân. Nếu Vân không chê tớ xấu giai, con nhà nghèo thì chúng mình báo cáo tổ chức.
- ừ cậu cứ báo cáo đi.
Nói vậy và Vân nhìn thẳng vào Phương khiến mặt cậu đỏ bừng. Cái nhìn có lẽ nói đúng câu trả lời hơn, nên sau đó Phương buồn hẳn và ít xuống phòng nữ.
Hết nghĩa vụ các chiến sĩ gái người thì chuyển ngành rồi lấy chồng, người lấy chồng rồi xuất ngũ về quê. Riêng vân xin ở lại thêm ba tháng để ôn thi vào đại học. Thủ trưởng đích thân liên hệ với ngân hàng tỉnh cho Vân chuyển ngành nhưng Vân từ chối. Hôm chia tay thủ trưởng lại mời cơm thân mật. Vân đến với vẻ mặt vui tươi chưa từng thấy. Ngược lại thủ trưởng và Phương nét mặt cứ rầu rầu. Giọng thủ trưởng càng buồn bã hơn:
- Vừa rồi mình thay mặt đảng bộ chỉ đạo chi bộ một, phải làm mọi thủ tục kết nạp Vân cho xong, nhưng Vân lại rút đơn rồi ư? Sai lại làm như thế?
- Báo cáo thủ trưởng, đơn giản vì tôi muốn giữ lại lá đơn đầy tâm huyết của mình làm kỉ niệm. Chắc tổ chức cũng chẳng cần giữ nó làm gì. Hơn nữa tôi sợ khi mình đi rồi những lời tâm huyết ấy sẽ bị đốt ra tro, nên xin lại. Ðâu ngờ những ngày cuối cùng thủ trưởng lại quan tâm đặc biệt.
Phương đỡ lời:
- Vân cứ nói thế để thủ trưởng thêm buồn, suốt thời gian qua, lúc nào thủ trưởng cũng quan tâm đến Vân. Có điều cậu hơi ngang, giá ngày ấy cứ làm bản kiểm điểm, dù đơn giản cũng được thì sự việc đã khác rồi.
Ngày ấy, sau hơn một năm rèn luyện, vấn được giới thiệu đi học lớp đối tượng Ðảng, dự định sẽ kết nạp lớp đảng viên Hồ Chí Minh đầu tiên. Một hôm vì tò mò muốn xem thanh niên địa phương hát dúm, Vân rủ chị Mơ, tổ trưởng nuôi quân cùng đi. Vân mặc thường phục, áo trắng quần đen, thả đuôi sam dài. Mơ vận bộ thu đông, đội mũ mềm tóc búi gọn. Hai người khoác tay nhau đứng nép bên bụi tre nhìn vào sân vui. Lúc ấy là 10 giờ đêm. Thủ trưởng có việc qua, nhận ngay ra Vân, còn người kia ông đinh ninh là một chàng trai. Hôm sau Vân được chủ nhiệm chính trị mời lên. Mặc dù cô hết lời thanh minh và được chị Mơ làm chứng nhưng ông này vẫn không nghe. Ông dứt khoát nói: "Thủ trưởng cấp trên yêu cầu đồng chí viết kiểm điểm về việc đi chơi đêm với nam giới". Vân chỉ khóc mà không biết viết. Bản thân sự việc không có gì nhưng người ta thấy ngán vì thái độ tiếp thu ít cầu thị của Vân. Thế là thời hạn thử thách của Vân mãi kéo dài, nhớ lại chuyện không vui ấy, Vân trả lời cứng cỏi:
- Nhưng hồi đó tôi không có khuyết điểm.
Thủ trưởng nghiêm giọng cắt ngang:
- Thôi, chuyện đã qua không nhắc lại nữa, có điều giờ Vân đi bọn mình lo cho Vân nhiều lắm. Bọn mình luôn tạo điều kiện giúp đỡ nhưng Vân không hiểu đúng nên sự phấn đấu chưa kết quả. Những bước đường tiếp theo Vân phải cố gắng nhiều hơn.
- Vâng. Thủ trưởng yên tâm. Tôi luôn nhớ, mục đích của đời mình đang ở phía trước.
Ðích thị người ấy là Phương. Khi giải lao Vân thấy nhiều người nữa đến bắt tay anh. Có người đưa cả tập văn bản xin anh chữ ký. Vân đứng lặng cuối hội trường nhìn anh, không dám đến bắt tay như những người kia. Mãi đến cuối giờ chiều Vân mới có dịp chào hỏi người bạn cũ.
Nhận lời mời nồng nhiệt của Phương, hôm sau Vân đến thăm văn phòng của anh. Căn phòng không rộng, nhưng toàn những thứ đắt tiền. Từ bộ salon bọc da đỏ tía, đến chiếc quạt cây có điều khiển từ xa, cái bàn dán phoóc bóng loáng, cái ghế bọc nhung có bánh xe quay, tất cả làm Vân choáng ngợp và xa lạ. Không định so sánh nhưng tự nhiên. Vân cứ nghĩ đến cái bàn mọt ruỗng của mình, cái bàn của cô đã ngồi soạn nhiều trang giáo án và chám hàng ngàn bài văn của bao thế hệ học trò. Mỗi làn ngồi làm việc, Vân phải lấy tờ báo hay miếng bìa đặt lên những lỗ thủng nham nhở mà lũ mọt khiêu khích cô. Chiếc ghế trên bục giảng đã long mông từ bao giờ, trước khi ngồi cô cứ phải xoay xoay lắc lắc cho bốn chân ghế can bằng và đứng vững. Cô sợ mình vô ý ngã tên bục giảng thì cũng để lại ấn tượng xấu khó lòng gột rửa. Nhà trường chưa đủ kinh phí để trang bị lại, nên các giáo viên đành phải vui lòng.
- Kìa ngồi xuống đi, người đồng đội xinh đẹp. Bạn không khác ngày xưa mấy, chỉ thiếu hai dải đuôi sam và chiếc mũ mềm thôi.
Vân nhẹ nhàng ngồi xuống chiếc ghế lạ. Phương rút điện thoại từ túi áo đưa lên miệng, chỉ hai phút sau một cô gái trẻ, tươi rói, bê chiếc khay sáng bóng đựng hai cốc nước đặt lên bàn. Cô ta đi ra, mùi thơm từ quần áo, từ đầu tóc vẫn còn phảng phất trong lòng. Vân hỏi:
- Công vụ của sếp đấy ư?
- Ðâu có. Cô ấy là nhân viên văn phòng của Sở. Này, Vân thấy cuộc họp hôm qua thế nào?
- Mình bỡ ngỡ lắm nên nhận xét rất khó. Chỉ cảm thấy mọi việc suôn sẻ quá, dường như tất cả được xếp đặt từ trước.
- Không phải là xếp đặt trước mà là việc chuẩn bị nhân sự được làm rất kỹ và dự kiến chính xác. Nào, bây giờ cậu kể về đời sống, công tác của cậu, có khó khăn gì cần giúp đỡ không?
Ban đầu Vân cảm thấy choáng ngợp và xa lạ, bây giờ càng thấy lạc lõng hơn. Vân khẽ khàng nói:
- Mọi việc rất bình thường. Trước hết mình cần sếp tìm giúp địa chỉ của thủ trưởng:
- Ðơn giản quá. Thủ tưởng nghỉ hưu rồi, nhưng nhà ở gần đây, chúng mình có thể gặp thủ trưởng ngay bây giờ. Mình điện xem cụ có nhà không nhé.
Vân muốn gặp lại người thủ trưởng cũ vì cô thấy ngày xưa cô hiểu lầm ông. Những tình cảm ông giành cho Vân đã xem thường. Một lần ông nhờ Vân trông nhà hộ để ông đi giao ban. Biết Vân hay đọc sách, ông sếp sẵn trên bàn nhiều cuốn sách quý, và có một cuốn sổ dường như vô tình chưa gập lại. Chữ ông khá đẹp. Vân không tránh được tò mò. Trên đầu trang mở sẵn ông ghi: "Năm tháng sẽ trôi qua, các cuộc chiến tranh sẽ chấm dứt... sẽ thôi gầm thét, chỉ còn lại bất diệt tấm lòng dịu dàng, trìu mến và trong trắng của em..." (Con đường đau khổ). Phía đưới trang ấy ông ghi: "Có người gọi mình là Grigôrim nhưng mình chẳng bao giờ có Acxinhia?...". Vân không đọc nữa, cô cho rằng thủ trưởng cố tình nói điều đó với mình. Ðó cũng là một cách tán tỉnh mà thôi. Lúc ấy cô mới 19 tuổi, mãi đến lúc học xong đại học, rồi có gia đình Vân mới hiểu đó là nỗi buồn, nỗi khát khao được chia sẻ của một người cô đơn.
Thủ trưởng ở trong căn hộ trên tầng ba của môt chung cư. Mái tóc ông bạc trắng như cước, nhưng tác phong vẫn nhanh nhẹn như thuở ông còn là chỉ huy trung đoàn. Gặp lại Vân ông lặng lẽ, tay xiết chặt, tóc rung rung, mắt ánh lên những tia sáng lạ.
Phương ngồi dược ít phút thì xin phép về để điều khiển một cuộc họp quan trọng. Thủ trưởng bảo:
- ừ anh về nhưng họp xong phải đến đây nhé. Chúng ta tổ chức một bữa liên hoan mừng ngày hội ngộ.
Vân vội vàng lên tiếng:
- Xin thủ trưởng để cho khi khác. Hôm nay em phải về vì chiều có tiết giảng đầu, với lại không được báo trước, các cháu sẽ đợi cơm.
- Nhưng khi khác là khi nào? Chẳng lẽ ba chúng ta gặp lại mà không có bữa tiệc mừng. Xin phép nhá, dù sao tôi vẫn là thủ trưởng của các vị. Các vị đừng có trái lệnh người già.
Vân bối rối, Phương mỉm cười đỡ lời:
- Em biết hôm nay anh rất xúc động và rất vui. Nhưng em cũng bận mà Vẫn chưa chủ động. Em xin đề xuất chủ nhật tuần sau Vân cho cả hai cháu lên đây, bữa tiệc sẽ kéo dài hẳn một ngày.
Trong lúc Phương nói, thủ trưởng cứ ừ ừ, rồi ông hỏi:
- Ðược không Vân?
- Dạ, được.
- ừ, vậy thì tớ giao hết cho Phương chủ trì, tớ sẽ chủ chi. Thôi cậu về họp đi.
Phương đi rồi, thủ trưởng bảo Vân:
- Thằng này khá lắm đấy. Bây giờ nó gánh nhiều trọng trách nên bận thật. à mà ngày xưa chúng mình tình ý với nhau phải không?
- Thưa thủ trưởng, em thích đôi mắt của cậu ta. Mỗi lần nhìn voà đôi mắt ấy em cứ thấy như mình vừa như được tắm mát. Giá như cậu ta bớt lăng xăng quanh thủ trưởng thì có lẽ em yêu rồi.
- Mày vẫn như xưa. Nó chăm sóc, phục vụ thủ trưởng sao lại gọi là lăng xăng? Có thể mày không yêu nó, nhưng nó rất yêu mày. Khi mày. Khi mày đi rồi nó cứ ngẩn ngơ. Tao phải lựa gửi nó đi học lớp sĩ quan chính trị. giờ nó trưởng thành, nhưng vẫn giữ tình nghĩa thầy trò.
- Thế còn gia đình anh ấy? Em chưa kịp hỏi gì.
- Nó là con người có tài và có chí nên công tư vẹn cả đôi đường. Nó lấy một cô mậu dịch viên xinh gái, giờ ra ngoài mở công ty riêng. Nghe nói buôn bán phát tài lắm. Còn mày tốt cả chứ?
Vân cảm thấy yên tâm và muốn giãi bày tất cả với người thủ trưởng giàu tình cảm của mình:
- Em có một gia đình đầm ấm, nhưng tình yêu thì lỡ dở.
- Lỡ dở thế nào. Nó phản bội mày ư?
- Không, người phản bội là em và người chung thuỷ cũng là em. Chỉ tại ông trời éo le, cho hai người cùng một tính cách yêu nhau. Chúng em yêu nhau từ năm học thứ ba đến năm cuối cùng. Một hôm em đưa anh ấy về thăm quê. Hai đứa trèo lên rừng cây thông Côn Sơn, tìm đến phiến đá rộng bên bờ suối, người xưa vẫn gọi Thạch Bàn, nơi truyền rằng Nguyễn Trãi thường ngâm thơ, đọc sách. Anh ấy nằm lăn trên đá, giang rộng chân tay, vui thích nói: "Ðây là trứng chim phượng hoàng, anh là chú phượng hoàng con vừa nở". Em ngồi xa tủm tỉm cười. Bỗng một cô gái từ dưới lòng suối đi lên, tay cầm cái liềm giọng khẩn khoản: - "Anh gì ơi, em nhờ anh nâng hộ gánh ràng lên vai. Nó nặng quá". Anh ấy sốt sắng đi theo cô gái và ở lạ dưới lòng suối khá lâu. Cô gái nói khẩn khoản như thế, nhưng mắt cô ta cứ lúng liếng và má thì hồng rực. Tệ hại hơn, suốt đường về anh ấy cứ tấm tắc khen: "Cô bé khoẻ thật, gánh ràng nặng đến mức anh không nhấc nổi". Em bực quá, không kìm nén được, bèn xẵng giọng: "Anh đừng giả vờ nữa, ràng ràng là thứ cây nhẹ nhất. Dù bó to bằng cót thóc thì vẫn nhấc bổng nhẹ nhàng. Anh thích ở đấy với cô ta thì cứ việc, sao phải bịa chuyện làm gì". Anh ấy khăng khăng cái điều ấy là sự thật. Cuộc cãi vã kéo dài đến lúc về nhà. Nghe chuyện mẹ em bảo: "Anh chị không biết, cô ấy bó củi bên trong, ràng ràng chỉ phủ ngoài thôi, vì kiểm lâm cấm chặt cây mà. Ðó là những người bên kia sông, họ chở thuyền sang lấy củi". Em bớt giận nhưng muốn chọc tức anh ta. Về trường em viết mấy dòng. Cho vào phong bì cẩn thận:
Xưa ở Côn Sơn, rừng trúc mọc dày
Cho tiếng sáo nâng văn thơ vi vút
Nay ở Côn Sơn thông xanh bát ngát
Cho con người biết sống thanh cao
Ðến Côn Sơn chẳng thấy thông reo
Chẳng thấy lá rừng phơi phới
Chỉ thấy một bông lau chấp chới
sao dám ví mình nở ra từ trứng phượng hoàng?...
Sau một tiết học anh ta hừng hực từ trên lớp chạy về, gần như quẳng vào bàn tay em một tờ giấy khổ rộng, có mấy dòng đối đáp:
Người Côn Sơn thích sống thanh cao
Như trúc, như thông nối đời bát ngát
Ngọn gió nào qua cũng rung tiếng nhạc
Nên ngỡ cuộc đời cũng giống như mơ
Trứng- Ðá nở con - người - đá là ta.
Trái tim đá làm sao cảm nhận
Thì xứng với lau kia bạc phơ tóc hận
Tạo dáng tầm thường cho thôn đứng thanh cao
Thế là hai đứa giận nhau. Rồi khoá học kết thúc, anh ấy ra trường đi đâu, không hề nói với em một lời. Em cũng chẳng hỏi một câu. Tuy nhiên em biết rõ anh ấy về tình bạn, nhưng coi như không biết. Sau đó em nhanh chóng xây dựng gia đình, vì tuổi cũng đã nhiều và vì không muốn anh ấy thương hại em chờ đợi đơn côi. Trước khi lấy chồng em đã viết mấy câu tự an ủi mình, định gửi cho anh ấy khi nào cần thiết:
Ðã là thông tất phải thanh cao
Chẳng cần đến một bông lau tạo dáng
Dù chẳng bao giờ phượng hoàng dừng cánh
Thì một mình thông hát với rừng xanh.
Oái oăm thay khi em vừa có đứa con đầu lòng thì anh ấy tìm về. Lúc ấy chỉ còn biết nhìn nhau mà khóc, khóc trong giận dữ, khóc trong tiếng tiếc nuối.
Thủ trưởng nghe xong trút một hơi thở dài và thốt lên.
- Ôi cây thông nhỏ của tôi, hoá ra cả trong tình yêu mày cũng ngang ngạnh và kiêu kỳ thế, thảo nào mày khổ.
Chủ nhật sau Vân ngủ dậy vừa kịp rửa mặt chải đầu, đã nghe thấy tiếng còi bim bim ngoài cửa. Thì ra Phương cho xe xuống đón mẹ con Vân.
Trong xe không có Phương mà có thủ trưởng. Ông đi bách bộ quanh khu nhà tập thể giáo viên, rồi chép miệng:
- Họ còn vất vả quá.
Khi ôtô về đến nhà thủ trưởng, Phương đã chờ sẵn ở đó. Thủ trưởng hỏi:
- Xong cả chưa?
- Báo cáo, tất cả sẵn sàng, chỉ đợi lệnh của thủ trưởng nữa thôi.
- Tốt! cái xe của cậu sang thật đấy nhưng mà khó chịu ghê. Mình không quen với loại xe gắn máy điều hoà, chỉ ưa loại Uóat thôi.
Vân nói vui:
- Thế nên thủ trưởng mới về hưu, thế hệ Uóat đang lùi vào lịch sử. Hôm nay sếp Phương cởi Complê, mặc áo đầu bếp chứ? Có món nộm với sốt vang nữa không?
- Chịu! Chịu! bây giờ thì mình chịu hẳn. Với lại mình làm thì chị em các nhà hàng họ kiện chết. Mình chỉ việc kê ra giấy những thứ cần dùng. Họ sẽ mang đến ngay bây giờ.
Bữa ăn vui vẻ. Phương ít nói hơn ngày xưa. Thủ trưởng luôn gắp thức ăn cho Vân và hai đứa trẻ. Còn Vân cứ băn khoăn mãi về một điều, lâu sau mới ghé tai Phương hỏi:
- Sao thủ trưởng lại ở một mình?
- Cứ hỏi, thủ trưởng sẽ trả lời. Vân muốn biết gia đình thủ trưởng ở đâu?
- à, các anh các chị ấy sổ lồng bay hết. Người vào Sài Gòn, người lên Hà Nội. Còn bà xã nhà mình sau năm năm làm giám đốc sở, đã nghỉ hưu, ở Hà Nội với con giai. Mình thích ở đây cho yên tĩnh. Ngày ngày đọc báo, xem ti vi và tưới mấy chậu cảnh, vui đáo để. à này Phương, mình vừa xuống trường của Vân, xem ra trường lớp và chỗ ăn ở của giáo viên còn lúi xùi lắm. Khi nào họp bàn, cậu phải quan tâm đặc biệt đến trường này.
Phương để vội bát xuống như sợ không nói ngay thủ trưởng sẽ hiểu lầm:
- Thủ trưởng ạ, phần trường lớp, không chỉ lãnh đạo các cấp mà toàn xã hội phải quan tâm. Riêng em muốn quan tâm đến chiến sĩ gái của thủ trưởng. Em đã cho kiểm tra xem xét rồi. Hoá ra vị ấy vẫn giữ cái tính ngang như ngày xưa, thành ra cho đến bây giờ vị ấy vẫn còn đang tiếp tục phấn đấu đấy ạ.
Thủ trưởng thốt lên, vẻ sửng sốt lắm:
- Thật không Vân?
- Dạ, thật ạ. Nhưng điều đó là bình thường có gì mà thủ trưởng xúc động thế?
Phương nói tiếp:
- Lãnh đạo nhà trường phản ánh rằng vị ấy tuy là giáo viên dạy giỏi nhiều năm, nhưng hay làm trái ý lãnh đạo, nhiều khi con phản đối quyết liệt thành ra họ rất ngại và không có hướng phát triển gì. Ngày xưa em nói với thủ trưởng yêu quý vị ấy thế mà còn không chịu được, huống hồ bây giờ người khác?
Thủ trưởng lại buông một tiếng thở dài và chép miệng:
- Ôi! Cây thông nhỏ tội nghiệp! Giá mi sống mềm mại đi chút nữa có hơn không.
Ðược thể Phương cao giọng:
- Tớ biết đến bây giờ cậu cũng không ưa tính tớ, nhưng với tư cách đồng đội cũ, tớ nói thật, từ nay bỏ cái tính ương ương ấy đi. Lãnh đạo họ làm gì mặc họ. Sai họ phải chịu. Mình là nhân viên cứ chấp hành, việc gì phải ý kiến này ý kiến nọ. Báo cáo thủ trưởng, em đã trao đổi với ban giám hiệu để họ hiểu rằng Vân là một đồng chí tốt.
Vân vội giục hai con sang phòng bên xem ti vi để thoải mái tranh luận với Phương. Ban đầu cô còn nhẹ giọng nhưng càng nói càng sôi nổi:
- Nói như anh thì từ nay Vân này có mắt như mù, có tai như điếc phải không? Thủ trưởng chắc chưa quên chứ, ngày chúng em mới nhập ngũ, các thủ trưởng thường dạy rằng; "Là chiến sĩ cách mạng phải sống trung thực, biết điều gì phải nói ngay, nói thẳng, nói thật và nói hết". Những điều ấy đã trở thành nguyên tắc sống của em rồi. Em không thể làm ngơ khi lãnh đạo vì mâu thuẫn cá nhân mà buộc một giáo viên giỏi xuống giữ thư viện, điều giáo viên có chuyên môn cao xuống dạy lớp thường để người thân vào dạy lớp chọn. Còn ép cả giáo viên ưu tú về hưu sớm để tuyển những người có nhiều tiền. Phản đối những việc làm ấy sao lại gọi là ương bướng?
- Nhưng bà con có được gì không?
- à tất nhiên là được nếm nhiều thử thách.
Phương là người biết kiềm chế. Anh không tranh luận tiếp, ngồi im tay nắm chặt cái cốc bia Vân càng say sưa:
- Sếp Phương đừng có tự ái đấy nhé! Rất cám ơn những lời chỉ bảo chân thành, nhưng tiếp thu hơi bị khó đấy. Sau gần ba mươi năm gặp lại tôi không thành người như thủ trưởng và Phương mong muốn, điều đó là đáng tiếc cho tôi. Song tôi không an hận vì những việc đã làm. Mang tiếng ương bướng nhưng lòng tôi ngay, dạ thẳng, chưa từng hại ai. Tôi có niềm tự hào của riêng mình, đó là tính trung thực, thẳng thắn không bị bào mòn trong bất cứ hoàn cảnh nào. Tự hào hơn, hàng ngàn học sinh của tôi đã mang theo phẩm chất ấy ra trường, sẽ có ích nhiều cho đất nước.
Thủ trưởng gần như choàng tỉnh:
- ồ giáo viên văn có khác, nói hay lắm. Hơn hẳn cô văn thư ngày nào. Phương, chúng mình nâng cốc, chúc mừng một nhà giáo tâm huyết, chúc cho cây thông nhỏ của chúng ta mãi mãi xanh tươi.
sau khi cạn một hơi thủ trưởng lại nói tiếp:
- Phương này. Hôm trước Vân có đọc một đoạn thơ mình cho là hay lắm: "Người Côn Sơn thích sống thanh cao, như trúc như thông ngang trời vẫy gió". Nó là người sinh ra trên mảnh đất thiêng nên nó khác chúng mình, giống như cây thông mọc trên đồi sỏi, khô cằn, không được tới vun và hưởng nhiều màu mỡ như bao cây khác, nhưng thông vẫn tốt tươi.
Phương có vẻ trầm tư. Có lẽ anh không thích những cây thông chỉ toàn lá nhọn như kim, mặc dù chúng quanh năm xanh mướt. Dường như hiểu rõ tâm trạng Phương. Vân chủ động thay đổi chủ đề:
- Này sếp Phương! Ngày xưa anh bảo báo cáo tổ chức huyện mình sao chẳng thấy. Ðáng lẽ cứ mạnh dạn báo cáo thì bây giờ sếp phu nhân rồi, mình sẽ chẳng nganh ngạnh gì đâu.
Vân nói rồi cười rất tươi, dường như muốn khoả lấp những ưu tư trong lòng đồng đội năm xưa.
- Thôi đừng giễu tớ. Cậu kén người cao siêu, còn tớ người trần mắt thịt nên cậu xem thường.
Thủ trưởng ngả người trên ghế, lim dim nhìn hai chiến sĩ của mình. Tiếng ông nho nhỏ như vọng đến mãi nơi xa.
- Phương này! Hãy tưởng tượng tất cả mọi người đều nhắm mắt làm ngơ trước những điều trái thì xã hội sẽ ra sao. Cậu ngẫm kỹ mà xem.
Nói rồi ông đứng lên kéo nhẹ lá rèm, khung cửa hiện ra. Nắng trưa đang tròn bóng. Căn phòng bừng sáng như vừa được tân trang.